کاشی ها محصولاتی هستند که از گل و سفال تهیه می شوند. در واقع می توانیم آن ها را در حاشیه ی اجناس گلی و سفالی در نظر بگیریم. این محصول پیشینه ی دیرنیه‌ای در جهان و خصوصا در ایران دارد. از این سازه ی سفالی برای تزیین دیوار ها و سقف ها استفاده می شود تا ظاهری آراسته به آن ببخشد. آنچه باعث محبوبیت کاشی شده، تنوع بی نظیر در رنگ و طرح آن است. در ساختمان های قدیمی حتی دیوار بیرونی ساختمان ها را هم با کاشی تزیین می کردند!با اینکه این هنر، قبل از اسلام اختراع شده و توسط هنرمندان آن دوره به کار گرفته می شد…اما بسیاری شروع صنعت کاشی را با ورود اسلام یکی می دانند. علت این اتفاق،گسترش استفاده از کاشی بعد از اسلام است. گویا تا قبل از ورود اسلام، استفاده از کاشی خیلی محدود بوده و در امکان خاص از آن استفاده می شده اما علاقه ی مسلمانان و خلفای اسلامی در ایران و عراق باعث شد این هنر جایگاه مهی در حیطه ی تزیین و نمای ساختمان ها و به خصوص سازه های دینی مثل مساجد یا آرامگاه ها پیدا کند.
طی این مقاله می خواهیم ببینیم کاشی چیست و اصلا چطور اولین نفر آن را اختراع کرد و به کار گرفت؟نمونه های مشهور ان را کجا می توانیم ببینیم؟ بازار کاشی در دنیای امروزه چطور است؟و کلا هر چیزی که به ما کمک تا با کاشی ها بیشتر اشنا شویم.
در این مقاله با عناوین اصلی زیر آشنا میشویم:
جنس کاشی چیست
قدم نخست در مسیر رسیدن به کاشی، ساخت و اختراع آجر است. آجر از گل پخته شده تهیه می شود، گلی که از خاک رس درست شده؛ در گذشته در ساخت خانه های گلی و کاه گلی از آن استفاده می شده است. گل رس به دلیل اینکه نسبت به گل معمولی مقاومت بیشتری در برابر نابودی و حوادثی از قبیل سیل و زلزله داشته بیشتر از دیگر انواع خاک مورد استفاده بوده است.
وقتی انسان ها موفق شدن آجر را بسازند، به دلیل موفقیت آمیز بودن آن خیلی سریع بین معماران محبوب شد و گسترش پیدا کرد. در نتیجه ی گسترش استفاده از آن، کوره های اجر پزی نیز گسترش پیدا کرد و بیشتر و بیشتر در گوشه و کنار ایران و جهان ساخته شد.
داستان از جایی شروع می شود که حرارت بالا ی کوره ها باعث می شد اتفاقی به نام “جوش کوره” رخ بدهند. یعنی چی؟ یعنی خاک رس از هم می پاشید وتبدیل به سنگی سخت می شد که از آن برای کف ساختمان ها و حتی تزیین دیوار هایشان استفاده می کردند.حالا همین جوش کوره قدم بعدی برای رسیدن به کاشی است. درواقع میتوانیم بگوییم کاشی های اولیه همان جوش کوره ها بودند. استفاده از کوره سنگ ها را می توانیم در محوطه ی باستانی تپه زاغه در نزدیکی قزوین ببینیم. بعد از آن به بعد بنا‌ها به فکر افتادن تا کاشی‌های لعابدار بسازند و این هنر تازه خلق شده را زیبا تر کنند تا برای تزیین سازه هایشان از آن بهره ببرند.
ریشه کلمه ی کاشی
واژه ی کاشی از کلمه ی “کاشان” گرفته شده است. چرا که از زمانی که اسلام به ایران آمد و استفاده از کاشی مرسوم شد، کاشان صنعت سفال سازی ایران بود.
توضیح کاشی در لغت‌نامه
نوعی خشت که آبگینه بر آن بمالند و بپزند و همچنین با “ی” نسبت به شهر کاشان ربط داده شده. چنان که شبیه چینی(ظروف چینی) شود. آوندی معروف است که مثل ظروف چینی در ایران، عموما در خراسان و کاشان بسیار خوب و عمده می سازند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این کلمه بین شاعران دوره ای خاص از تاریخ ادبیات بسیار مرسوم بوده!گویی کلمه ای تازه خلق شده و پا به عرصه ی دنیای ادبیات گذاشته و شاعران دور او را گرفته و حمایتش می کنند. نمونه ای از تک بیت ها را بخوانید و لذت ببرید:
کنون در دست ماند از دوست یادی که کاشی هرگز از مادر نزادی
ز خط گوهرافشان تو باری مرا کاشی که بودی یادگاری
بررسی انگلیسی کلمه مترادف کاشی
کاشی را با واژه tile مترادف میدانند.
از کلمه ی لاتین tegula ساخته شده است. به معنی گل پخته برای سقف است. همچنین از این کلمه که اسم محسوب میشود، فعل هم استخراج شده: tiling-tiled
تاریخچه جهانی پیدایش کاشی و سرامیک
ساخت آجر و بعد از آن کاشی، مربوط به دوره ی پیش از تاریخ است اما با پیشرفت در ساخت سازه های گلی و سفالی، استفاده از آن نیز گسترش یافت ولی اوج آن مثل اغلب دیگر هنر ها،در دوره های بعد اتفاق افتاد. قدمت کاشی به حدود ۴۰۰۰ هزار سال پیش می رسد!
نخستین نمونه های استفاده از کاشی در معماری را در آثار سال های چهارصد و پنجاه قمری می بینیم. از جمله نمونه های آن، مناره ی مسجد جامع دمشق است.
کاشی و سرامیک در مصر
مصری‌های باستان اولین کسانی بوند که فهمیدن با پختن گل رس می توانند اشیای مقاومی بسازند و در ساخت محل سکونت شان نیز از آن استفاده کنند. همچنین یکی از قدیمی‌ترین نمونه های کاشی لعابدار مربوط به مصر در دوره ی حکومت آخناتون است که به سال های ۱۳۵۶ تا۱۳۶۲ قبل از میلاد برمی گردد که طرح آن گل و بوته است و اکنون در موزه ی بروکلین نگهداری می شود. در ایران قدیمی ترین نمونه ی کاشی مربوط به منطقه ی بین النهرین است که آن را می توانیم در ایران پیدا کنیم به دلیل داد و ستد متعددی که بین کشور های همسایه صورت می گرفته در آن زمان.
در دنیای امروز، کاشی بر اساس کاربردی که دارد به انواع کاشی دیوار،کاشی کف، کاشی پرسلانی، و در نهایت گرانیتی تقسیم می شود. البته این تنها یک شکل از انواع تقسیم بندی کاشی وسرامیک است.
کاشی کف نیاز به استحکام بالایی دارد و همچنین مقاومت در برابر سایش. بنابر این در کوره های کاشی پزی، حرارت بالایی برای پخت آنها استفاده می شود. همچنین کاشی کف نسبت به کاشی دیواری، ضخامت بیشتری دارد. کاشی دیواری،ضخامت کمتری دارد و حرارت پخت آن نیز کمتر از کاشی کف است. برای همین لعاب شفاف تری هم دارد. ازکاشی کف می توان برای دیوار استفاده کرد اما از کاشی دیواری نمی‌توان به دلیل قابلیت جذب بالای آب در کاشی دیواری برای کف سازه استفاده کرد.
کاشی پرسلان با پخت متفاوتی که دارد، در برابر جذب آب و فشار مقاومت بالایی دارد. همچنین در برابر یخ زدگی و فرسایش، پس می توان در مسیر های پر رفت و آمد از کاشی پرسلان استفاده کرد. کاشی گرانیتی بدون لعاب ساخته می شوند واصطلاحا به آن گرانتیک گفته می شود. این نوع کاشی هم مقاومت بالایی دارد و جذب آب پایین. البته باید حواسمان باشد که کاشی گرانیت را با سنگ گرانتیک یکسان ندانیم!
تاریخچه کاشی در ایران
در ایران: هم چنین قدیمی ترین کاشی های ایرانی در معبد چغازنبیل و محوطه ی آن پیدا شده که برای دوران ایلامیان است و مربوط به بیش از سه هزار سال پیش است.کاشی ها مربوط به یک ساختمان پنج طبقه بوده که امروزه تنها دو طبقه ی آن باقی مانده.همچنین روی دیوار های معبد،حدود ۴۰ آجر لعاب دار با رنگ های سبز و فیروزه ای مشاهده شده که برای تزیین نمای ساختمان مربوطه به کار برده شده.منطقه ی بعدی جنوب غربی ایران است جایی در حوالی خوزستان امروزی نیز می توانیم بقایایی از کاشی های قدیمی را پیدا کنیم به دلیل نزدیکی به آشوریان و بابلیان.این کاشی ها برای ۵۰۰ تا۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح هستند!مهم ترین این آثار در محوطه ی نینوا است که برای تمدن آشور و بابل بوده و نمونه ی بارز آن،آجر لعاب دار “دروازه ایشار” است که طرح رژه ی شیر در آن به نمایش کشیده شده.
صنعت کاشی وسرامیک ایران در سال ۲۰۲۲
صنعت کاشی و سرامیک در ایران به دلیل بهره مندی از مواد اولیه،نیروی انسانی ارزان و کافی (ایرانی وغیر ایرانی) و منابع انرژی کافی…محیط مناسبی برای تولید و عرضه به بازار های جهانی است. طبق آخرین اماری که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده، ایران حدود سه درصد از این صنعت در کل جهان را به خود اختصاص داده است.
همچنین در حوزه ی میزان تولید، رتبه ی هفتم را در جهان کسب کرده است. همچنین بین ده کشور برتر که پیشرفت زیادی در این زمینه داشتند، ایران رتبه ی سوم را دارد که این یعنی اگر همین روند ادامه پیدا کند، آینده ی خوبی در صنعت کاشی کاری ایران رخ خواهد داد و جای امید دارد.
با شیوع بیماری کرونا، این صنعت نیز مانند نود درصد دیگر زمینه های تجاری، دچار کساد و ضرر مالی فراوان شد و به دلیل قرنطینه و شرایط حاشیه ای آن، تولیدات کاهش عظیمی یافت. با گذشت زمان طی دو سال اخیر، این روند تا حدودی بهبود پیدا کرد و نوسانات ناشی از متعادل نبودن تولیدات کاهش یافت و امروزه نگرانی کارخانه جات تولید کاشی و سرامیک، افزایش هزینه ی تولید و مسائلی از این قبیل است و نیازمند حمایت دولت برای ادامه ی مسیر هستند. چند مورد از کارخانه های ایرانی فعال در تولید کاشی و سرامیک در ایران
- پارس
- آپادانا
- سرام-کاشی
- پرسپولیس
- تکسرام
- پرشین کاشی ایرانیان
کاشی کاری در زمان هخامنشیان
سازندگان اصلی کاشی های لعابدار درزمان هخامنشیان، بابلیان بودند.همامطور که پیش تر گفتیم، معبد چغازنبیل در شهرستان شوش،در شهر خوزستان، از اولین مکان هایی بود که توانستند کاشی را در آنجا کشف کنند. نه کاشی های معمولی بلکه کاشی های لعابدار! دو نمونه از بازمانده های معروف دوره ی هخامنشیان شیران و تیر اندازان نام دارند که نمایشی از صف سربازان آن دوره است.در واقع تصویر گری از صف سربازان هخامنشی . کاشی های لعابداری برای تزیین نمای ساخته ها در دوره ی هخامنشیان استفاده می شد.استفاده از کاشی های لعابدار در دوره ی هخامنشیان را می توانیم در شهرشوش و تخت جمشید و لرستان در بخش هایی از تپه بابا جان ببینیم و از هنر و استعداد آنها لذت ببریم.از کاشی های لعابدار حتی برای تزیین کتیبه ها نیز استفاده می شده در کنار و یا حاشیه ی سنگ نوشته ها؛و استفاده از رنگ های زرد،سبز،قهوه ای در لعاب ها بیشتر از بقیه ی رنگ ها مرسوم بوده.
همانطور که خودتان هم میدانید،بعضی حیوانات در دوره ی هخامنشی تقدس داشتند.یعنی برای حاکمان وعموم مردم،ارزش معنوی داشتند.برای همین سمبلی از این حیوانات با کاشی های لعابدار در صحنه ی سنگ ها و صخره ها به نمایش در آمده.مثالی از آن “کاشی لاجوردی نقش عقاب” است که در سال هزار وسیصد و بیست وهفت در کاخ آپادانا در تخت جمشید کشف شده؛ساخته شده از کاشی هایی به رنگ های سبز،سرخ و سفید.نمونه ی بعدی “رژه ی گارد جاویدان” که نمایشی از سپاه معروف ده هزار نفری داریوش کبیر است و”گریفون یا شیر دال” که همان موجود افسانه ای معروف است با تن شیر و سر اسب و شکل هایی از این قبیل.
نمونه ای از کاشی های کشف شده در دوره ی هخامنشیان،امروزه در موزه ی لوور فرانسه نگهداری می شود.
کاشی کاری در زمان اشکانیان
در زمان اشکانیان کاشی کاری به شکل گسترده ای پیشرفت کرد.به خصوص استفاده از لعاب برای لایه ی بیرونی ظروفی که می ساختند و یا حتی لایه ی بیرونی تابوت اجساد که با لعاب های رنگین تزیین می کردند.در این دوره بیشتراز لعاب هایی با رنگ های:آبی روشن-فیروزه ای و سبز روشن استفاده می شده. البته در این دوره برعکس هخامنشیان،برای تزیین دیوار ها،از نقاشی به جای کاشی های لعابدار استفاده کردند.
کاشی کاری در زمان ساسانیان
دراین دوره، صنعت معماری به دوره ی هخامنشیان برگشت ،یعنی برای تزیین دیوار ساختمان ها و جسمه های نمادین از کاشی های لعابدار و سرامیک استفاده می کردند.می توانیم نمونه هایی از کاشی کاری دوره ی ساسانی را در اثاری که از کاوش در بیشابود و فیروز آباد به دست آمده،مشاهده کنیم.در این دوره،ساسانیان روی هنر کاشی کاری محدود نشدند و از موزاییک نیز در ساختمان سازی استفاده کردند.کاشی ها و موزاییک هایی با طرح گل و گیاه و طبیعت و یا حیواناتی مثل پرندگان یا شیر و حیوانات وحشی.نمونه ای کاشی کاری دوره ی ساسانی،قصر تیسفون است که به فرمان شاهپور اول ساخته شده.مشابه این سازه در نقاط دیگر ایران از جمله کاخ سروستان در قصر شیرین و دامغان دیده می شود که در ترکیب کاشی کاری،موزاییک کاری و گچ کاری بسیار ماهرانه عمل کرده اند.بهترین نمونه های کشف شده، در کیش است که از نظر هنری کم ارزش اند و بقیه ی بقایا از شوش استخراج شده است.در کل آثار چندانی از دوره ی ساسانی در دست نیست!چرا که با حمله ی اعراب مسلمان،بخشی از عظمت هنری ایران فرو ریخت و خاک شد تا اینکه بعد ها حکومت های اسلامی،دوباره خاک ها را تبدیل به هنری ارجمند کردند و آن را گسترش داده و هنرمندان نیز حمایت کردند که البته زمان زیادی برد تا همه ی این اتفاقات بی افتد.
کاشی کاری در دوران مغول
باحمله ی مغول ها،تقریبا می شود گفت این صنعت از بین رفت و بعد ها توسط ایلخانیان که برای ترمیم بنا ها و یا ساخت بنا های یاد بود استفاده می شد،دوباره رواج یافت. البته با پایان حکومت ایلخانیان، دوباره صنعت کاشی کاری،محبوبیت خود را از دست داد.
کاشی کاری در دوره ی سلجوقیان
طی سال های چهارصد و پانزده تا پونصد و هفتاد و دو هجری،که سلجوقیان بر بخش وسیعی از ایران و خارج از ایران حکومت می کردند،هنر کاشی کاری دست کم گرفته نشد به طوری بخشی از کاشی کاری های حرم امام رضا(علیه السلام) متعلق به این دوره است.نمونه ی دیگر کاشی کاری عصر سلجوقی،مسجد عقیق اصفهان است.با مشاهده ی آثار به جا مانده،می توان فهمید که شکل کاشی های این دوره اغلب ستاره ای یا صلیبی است.
کاشی کاری در دوره ی ایلخانی
شاید برایتان جالب باشد که بدانید اوج هنر کاشی کاری ایران،دوره ی ایلخانیان است!در این دوره از کاشی سنتی برای تزیین ساختمان ها استفاده می شد و البته استفاده از کاشی فقط به بنا های مذهبی محدود نبود.تا قبل از دوره ی ایلخانی،از کاشی فقط برای سطح بیرونی سازه ها استفاده می شد اما در این دوره در سطوح داخلی نیز از این نماد زیبایی و هنر بهره می گرفتند.
در این دوره اغلب کاشی کاران از سه تکنیک اصلی لعاب تک رنگ، نقاشی به سبک مینایی روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام روی لعاب استفاده می کردند.البته تکنیک رزین فام به دلیل پیچیدگی و سختی برای هر کسی مقدور نبود و فقط کاشی کاران حرفه ای از عهده ی آن بر می آمدند.همچنین ازاین دوره به بعد ایجاد طرح برجسته روی کاشی باب شد و بین مردم و ثروتمندان محبوب بود.در زمینه ی ایجاد طرح حیوانی و انسانی روی کاشی،به وضوح تاثیر هنر چینی ها را می توانیم ببینیم که در اثر داد و ستد و معامله هایی که با چین صورت می گرفت،نماد هایی از هنرو معماری آنها نیز به ایران منتقل شد و توسط هنرمندان به کار گرفته شد مثل طرح های نیلوفر آبی یا اژدها.
از مهم ترین بنا های این دوره که تا امروز هم باقی مانده و می توانیم اوج هنر ایلخانیان را در آن ببینیم،مسجد جامع اصفهان و گنبد سلطانیه ی زنجان است.
کاشی کاری ر دوره ی صفویه
همانطور که می دانید،صفویان اولین حکومتی بودند که بعد از تیموریان روی کار آمدند و ضمام کشور را به دست گرفتند.با خرابی هایی که تیموریان ایجاد کرده بودند،می توان گفت تمام هنر ها و علم های روز افزون پیش از آن،متوقف شده و حتی رو به ضعف و نابودی بود.اما صفویان اجازه ندادند این شکست بیش ازپیش ادامه پیدا کند و به آرامی روند پیشرفت را به راه انداختند.برای مثال وقتی شاه عباس صفوی روی کار آمد،به دلیل علاقه ای که به معماری و هنر داشت،از صنعت کاشی کاری در سازه های مختلف مثل مساجد،مدارس، بازار ها و کاخ ها و هر چیز دیگری استفاده کرد.شما می توانید نمونه کاشی کاری عصر صفوی را در مسجد شیخ لطف الله اصفهان که قبلا هم درباره اش توضیح دادیم،ببینید و لذت ببرید و درک کنید پس از مرگ هنر زندگی اش دوباره چگونه آغاز می شود!
کاشی کاری در دوره ی قاجار
از دوره ی صفویه تا دوره ی قاجار،تحول عظیمی در صنعت کاشی کاری رخ نداد.اما در دوره ی قاجار با انتقال پایتخت به تهران،هم باعث گسترش این هنر در تهران شد و هم اینکه دیگر محدود به مضامین دینی و عرفانی نبود بلکه در خیابان ها،دیوار خانه ها،معابر و همه جا استفاده می شد و امروزه نیز نمونه های زیادی در دست هست.تصاویر روی لعاب کاشی ها نیز همین مسیر را طی کردند .پس دیگر محدود به نوشته ها و ایات قرآنی یا تصاویری از طبیعت نبوده اند وتنوع طرح و نقش را می توانیم ببینیم.
بعد از قاجار،حکومت پهلوی روی کار آمد و این هنر معماری نیز به طبع تغییر کرد و وارد حوزه صنعت شد و مسیر رو به پیشرفت را آغاز کرد و به طور جدی توسط هنرمندان دنبال شد و با حمایت حکومت به عرصه ی تولید انبوه نزدیک و نزدیکتر شد.
کاشی و سرامیک نوین
در تاریخ کاشی کاری، یزد یکی از قطب های این هنر در ایران به شمار می آید. به دلایل متعددی از جمله وجود کارخانه های زیاد، تعدد بنگاه های خرید و فروش کاشی و سرامیک، و وجود معادنی که مواد اولیه ی ساخت کاشی و سرامیک را دارد…یزد را به منطقه ی مهمی از این نظر تبدیل کرده است.
عامل دیگر اهمیت شهر یزد، ایجاد اولین تولیدات صنعتی بوده! یعنی یزد اولین شهر ایران است که کاشی و سرامیک در آن به صورت صنعتی به تولید می رسید و تا قبل از دهه پنجاه، ساخت کاشی توسط نیروی انسانی و به صورت سنتی انجام می شد و طبعا زحمت بیشتری داشت و تولید آن بسیار محدود تر بوده است.
اما حالا با گذشت حدود پنجاه سال، در استان یزد بیش از ۶۰ کارخانه ی کاشی سازی به راه افتاده که روز به روز در حال گسترش این هنر هستند و طبق آخرین اطلاعات به دست آمده، حدود ۵۰ درصد کاشی ایرانی در این استان به تولید می رسد؛ که این موضوع نشان داده،شهر یزد ششمین تولید کننده ی کاشی و سرامیک در جهان است و حدود هشتاد درصد این تولیدات به خارج از کشور عرضه شده و وارد بازار بین المللی می شود پس این هنر به ایران محدود نماند و ما از نظر جهانی هم وضعیت رو به رشدی داریم.
لعاب کاشی و سرامیک
بخش مهم کاشی، لعاب است که جنسی شیشه مانند و براق دارد. استفاده از لعاب،نه تنها در زیبایی بخشی کاشی موثر بوده بلکه مانعی بر سر نفوذ آب و رطوبت هم به حساب می آید. لعاب ها مواد اولیه متفاوتی دارند و به شکل های متفاوتی هم تقسیم بندی می شوند.
تشخیص کیفیت کاشی و سرامیک
یک نوع از تقسیم بندی بر اساس مواد اولیه است: بعضی ترکیب شیمیایی هستند، بعضی سرب دار،یا بدون سرب. در واقع یک ماده ی پودری که پس از تهیه با آب ترکیب شده و خمیر رقیقی از آن به دست می آید که با آن روی کاشی و سرامیک طراحی میشود. یک راه ساده و کنترل کیفیت لعاب روی کاشی، نور انداختن روی آن است. وقتی نور می اندازیم، هرچقدر نور انعکاس بیشتری داشته باشد،لعاب کیفیت بالا تری دارد.
انواع کاشی و سرامیک
کاشی ها نیز مثل لعاب ها بر اساس ویژگی هایشان،به انواع مختلف بندی می شوند.حالا چند نوع از تکنیک های کاشی کاری را برایتان ذکر می کنم:
- کاشی هفت رنگ
- کاشی معرق
- کاشی یک رنگ
- کاشی کاری معلقی
- کاشی زرین فام
- مشبک و… .
سرامیک و کاشی لعاب تک رنگ:
این نوع کاشی و سرامیک با لعاب تک رنگ، ادامه ی روند سنتی کاشی کاری بود که در دوره ی سلجوقیان،بر گستره ی رنگ های آن اضافه شد و از آن به بعد از رنگ های کرمی، لاجوردی، آبی فیروزه ای و کبالتی هم استفاده می کردند.
کاشی هفت رنگ
کاشی کاری با تکنیک هفت رنگ، در واقع همان مینا کاری است اما روی گل! که در قرن های شش و هفت بسیار رواج داشته. در بسیاری از بنا های دوره ی تیموری می توانیم این نوع کاشی ها را ببینیم و نمونه ی آن مدرسه غیاثیه خردگرد است؛ واقع شده در شهر خرد گرد در خراسان کنونی.ن مونه ی دیگر آن مسجد شیخ لطف الله اصفهان است. هفت رنگ متداول در این سبک،سیاه، سفید،لاجوردی،فیروزه ای،قرمز،زرد و حنایی است.
کاشی کاری زرین فام
محبوب ترین نوع کاشی کاری بوده.این تکنیک در ابتدا،در صنعت شیشه سازی در مصر استفاده می شده و بعد وارد حوضه ی کاشی شد.کاشی های زرین فام اغلب در سازه های غیر دینی به کار برده می شدند.
کاشی معرق
نقوش مختلفی که نقاشی شده و بعد در قطعات کوچک بریده می شود و در کنار هم،صفحه ای بزرگ مثل سقف یک اتاق یا یک تنه ی دیوار را رنگین می کند.مثل آرامگاه حافظ که با این تکنیک مزین شده.طرح آن گاهی گره کشی و گاهی گل و بوته است که هر کدام نام متفاوتی دارند.این تکنیک در دوره ی سلجوقیان به اوج خود رسید.در قرن های نه و ده مراکز کاشی کاری شامل:اصفهان،یزد،هرات و سمرقند می شده.
این تکنیک از آناتولی برگرفته شد و بعد از مدتی به ایران و آسیای مرکزی نیز رفت.با ایجاد طرحی پیچیده در کنار هم قرار می گرفتند و معمولا برای سقف محراب ها استفاده می شد.این تکنیک برای اولین بار در دوره ی ایلخانیان مورد استفاده قرار گرفت و از نمونه های کاشی معرق،می توانم مسجد گوهرشاد مشهد را به شما معرفی کنم.در زمان حکومت صفویان،مرکز کاشی کاری معرق،اردبیل بوده و از جمله آثاری که از آن دوره به یادگار مانده،مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ صفی است که دیدن آن ها خالثی از لطف نیست.این ساخته ها در واقع نوعی مرکز گردشگری نیز به حساب می آیند.
کاشی کاری معلقی
کنار هم قرار گرفتن کاشی های بسیار کوچک که مربع یا مستطیل هستند را تکنیک معلقی می گویند.همچنین روی این تکنیک از خط کوفی بنایی هم استفاده می شده.این تکنیک قبل از ظهور اسلام به دست ایرانیان طراحی و معماری شده بود ولی در دوره ی اسلامی محبوبیت زیادی یافت و بیشتر مورد استفاده قرار گرفت.
کاشی کاری مشبک
این نوع کاشی کاری،ویژگی متفاوتی دارد و آن نوع چینش آن است.کاشی ها به صورت مشبک طوری کنار هم قرار می گیرند که نور از میان آن ها عبور می کند.دلیل ایجاد این نوع کاشی کاری میتواند مذهبی،عوامل آب و هوایی،وجود آفتاب و باد بوده باشد.پنجره هایی که به این سبک ساخته میشوند،باعث دور شدن حشرات مزاحم، و جذب نورکافی به داخل خانه می شود که امروزه متاسفانه کمتر از این تکنیک بهره گرفته می شود.
البته تنوع کاشی ها به این چند مورد محدود نمی شود ولی من سعی کردم معروف ترین نمونه ها را برایتان شرح دهم.
کاشی کاری در دوره ی اسلامی
شروع کاشی کاری در ایران اسلامی ،دقیق مشخص نیست.استفاده از کاشی در ابتدای دوره ی اسلامی خیلی محدود بود و فقط برای تزیین بخشی از ساختمان ها از آن استفاده می کردند اما با گذشت زمان و رسیدن به دوره ی مغول و بعد ایلخانی استفاده از کاشی بسیار گسترش پیدا کرد به طوری که کمتر بنایی را می بینیم که از هنر کاشی کاری استفاده نکرده باشد.در دوره ی اسلامی به دو دلیل از کاشی در بنا ها استفاده می شد.یا برای ایجاد استحکام و یا زیبایی بخشی به ظاهر ساختمان ها.محبوبیت کاشی کاری در دوره ی اسلامی دو چندان شد و به حدی رسید که در انواع ساختمان ها از جمله:خانه،مدرسه،مسجد،حمام،کاخ و پل ها از آن استفاده می کردند؛و آثار باقی مانده از قرن ۱۴ و بعد آن نشان می دهد کمتر بنایی در آن زمان بوده که از کاشی در آن استفاده نشده.
در این دوره کاشی تنوع بسیاری پیدا کرد هم در تکنیک و هم طرح آن.در واقع میتوان استفاده از کاشی در ایران دوران اسلامی را،نماد هنر ایرانی است.
در بخشی از دوره ی اسلامی،کاشی کاران تحت تاثیر ظروف چینی که از کشور چین در دوره ی تانگ سونگ وارد می شد قرار گرفتند.کاشی هایی که تحت تاثیر این دوره بود،دارای لعاب سفید و آبی بودند.به طوری که در قرن نهم این تاثیر را به وضوح در کاشی ایرانی می توانیم ببینیم.در همین میان در کشور همسایه،یعنی ترکیه،شاهد تقلید از کاشی ایرانی هستیم.
اساتید کاشی کاری
از آنجا که کاشی کاری خصوصا در گذشته هنری والا و ارزشنمد به شمار می رفته،کاشی کاران در دستگاه های حکومتی به عنوان هنرمند،ارج و قرب داشتند و مورد حمایت شاهان و حاکمان قرار می گرفتند ولی متاسفانه از نام و رسم آن ها چیز زیادی در دست نیست به جز اندکی و اطلاعاتی راجب زندگی شخصی آنها در کتب قدیمی به سختی و خیلی محدود یافت میشود.اما اینجا دو نمونه از کاشی کاران معاصر را به شما معرفی خواهم کرد.
یکی از کاشی کاران به نام معاصر در ایران،استاد علی پنجه پور است.ایشان متولد سال۱۳۱۹ در اصفهان هستند و در سال ۱۳۷۶ به رحمت خدارفتند.از استادان به نام و مطرح در زمینه ی کاشی کاری و معماری به شمار می آیند و حتی لقب “پدر کاشی کاری معرق” را نیز دارا بودند.
نمونه ی بعدی این هنرمندان توانا و مستعد ایرانی،استاد امر الله سیر جانیان هستند.ایشان متولد سال ۱۳۲۷ در خانواده ای پر جمعیت بودند.تحصیلات را تا مقطع ابتدایی ادامه دادند و بعد از آن به هنر ارزشمند کاشی کاری ملحق شدند و زیر دست استادان به نامی مثل شعبان عدل آسا و فتح الله عدل آسا، آموزش دیدند و حالا حدود شصت سال است که در حیطه ی کاشی کاری، در تخصص کاشی معلقی،مقرنس و کاربندی فعالیت داشته و هنر نمایی می کنند.می توانیم آثار ایشان را در ایوان شاه چراغ،قدمگاه حضرت اباالفضل(علیه السلام) و بسیاری آثار تاریخی مذهبی دیگر،مشاهده کنیم.همچنین آثار ایشان در نمایشگاه های بزرگی مثل نمایشاه باغ عفیف آباد،نمایشگاه تهران و نمیشگاه باغ جنت خودنمایی می کنند که جوائز بسیاری را نیز کسب کرده اند.ایشان علاوه بر هنرنمایی در صنعت کاشی،به تربیت شاگردانی در این حوزه نیز پرداخته اند تا این صنعت دل انگیز را ادامه دهند و به گسترش آن سرعت ببخشند.
زیباترین بنا های کاشی کاری شده در دنیا
-مسجد حسن دوم-در شهر کازابلانکا در مراکش:این سازه بزرگترین مسجد مراکش است و مناره اش نیز با ارتفاع دویست و ده متر یکی از بلند ترین مناره های دنیا به شمار می آید.در این مسجد از کاشی های آبی وسبز با نقوش اسلامی استفاده شده.
-کلیسا ی باسیلیکا سن ویتال در-شهر راونا در ایتالیا:کاشی کاری های این کلیسا مربوط به داستان های قدیمی است و از رنگ ها،بدون هیچ محدودیتی استفاده شده تا نهایت زیبایی را نمایش دهد.
-مناره کالتا-شهر خیوه در ازبکستان:این مناره متعلق به مسجد سید علا الدین است و شکل استوانه ای دارد.
-مسجد شاه اصفهان در ایران:این مسجد که معجزه ی هنر به شمار می آید،حدود شش صد سال پیش احداث شده و مدام تغییر و بازسازی در آن صورت گرفته.در این معماری کم نظیر از کاشی کاری به شیوه ی مقرنس استفاده شده.
فرق کاشی و سرامیک:
کاشی ها به دلیل ساختار تزیینی که داند غالبا روی سطح دیوار به کار می روند اما سرامیک به دلیل مقاومت بالا و پوشش کاملی که دارد،برای کف ساختمان ها استفاده می شود.جنس کاشی از سفال است و گل رس و لعابی که حالت شیشه ای دارد اما سرامیک از مخلوط ماسه و خاک رس و اجزای دیگر تهیه می شود.
سرامیک
همانطور که گفتیم سرامیک ها ترکیبی از خاک رس و ماسه و دیگر محتویات هستند که از مقاومت بیشتری نسبت به کاشی برخورداند و همچنین در برابر یخ زدگی و اشعه ی خورشید مقاوم تر هستند و در برابر آتش تغییر حالت نمی دهد.
نام انگلیسی آن ceramic است. در لغت نامه از سرامیک، تعبیر به سفالین، ظروف سفالین شده و آنچه از گل پخته می شود. ریشه ی این کلمه،از واژه ی یونانی “کراموس”-κέραμος– به معنی گل یا سفال پخته است.
سرامیک و کاشی تقریبا تاریخی یکسان دارند چرا که شروع استفاده از گل و سفال زمینه ای برای ایجاد کاشی و سرامیک بود.برای همین نمی توانیم تاریخ این دو اختراع هنری را از هم جدا بدانیم.باستان شناسان ادعا می کنند ساخت سرامیک به ۲۴ هزار سال پیش از میلاد مسیح برمی گردد! چرا که نمونه هایی را در چکسلواکی با طرح انسان و یا حیوان کشف کرده اند. ولی هنوز به علت استفاده از سرامیک در آن زمان پی نبرده اند.
تاریخچه سرامیک در ایران
درباره ی تاریخچه ی سرامیک در ایران نیز اطلاعاتی در دست است که برایتان شرح می دهم.
ایرانیان از نخستین و چیره دست ترین سازندگان عرصه ی سفال بودند. در چهار نقطه ی ایران، سفالگری بیشتر از بقیه ی نقاط رواج داشته:
- جنوب شرق ایران
- شمال غرب آذربایجان
- کرانه ی جنوبی دریای خزر
- غرب کوه های زارگرس در حوالی کرمانشاه کنونی
از سرامیک برای کف و نمای ساختمان و هچنین دیواره ی سرویس بهداشتی و حمام ها استفاده می شود. البته سرامیک ها برعکس کاشی فقط در عرصه ساختمان سازی کاربرد ندارند بلکه در حیطه ی مواد نسوز، مواد ساینده-شیشه و کاربرد های الکتریکی و مغناطیسی،کاربرد دارند. برای مثال نمونه ای از این ترکیب های مقاوم و پر کاربرد، شیشه-سرامیک است.
این نوع سرامیک را در فیلم های اروپایی بیشتر دیده اید.صفحه‌ی اجاق گاز شیشه ای در واقع شیشه ی خالص نیست بلکه ترکیبی از شیشه و سرامیک است چرا که شیشه به تنهایی مقاومت بالایی در برابر حرارت ندارد اما ترکیب سرامیکی، تحمل حرارت را ممکن می سازد. انواع دیگر ترکیب های سرامیکی، سرمت ها، سیمان ها هستند.
سرمت سرامیک چیست؟
:این محصول ترکیبی از فلز و سرامیک است که مقاوت بالایی دارد و در برابر حرارت نیز مقاوت تر از سرامیک خالص یا فلز خالص است.از سرمت ها در ترمز هواپیما،نازل موتور جت وهرچیزی که به استحکام و مقاومت در برابر حرارت نیاز هست،بکار می رود.
مواد سرامیکی به دلیل مقاومت و استحکام بالایی که دارند، در بعضی موارد جایگزین فولاد می شوند. کاربید سیسیلیم از جمله ی این مواد است که در ساخت قالب‌ها و ابزارها، گزینه ی خوبی به جای فولاد هستند.
سیمان: سیمان ها ترکیب شیمیایی در سرامیک هستندکه باعث ایجاد خاصیت چسبندگی در آن می شود
صنعت کاشی کاری و سرامیک کاری در ایران روز به روز بیشتر مورد توجه قرار گرفته و امروزه هم کارخانه جات زیادی در این حیطه فعالیت می کنند.
روش های چاپی روی کاشی و سرامیک
علاوه بر لعاب، از چاپ نیز برای ایجاد طرح روی کاشی وسرامیک هم استفاده می کنند. روش های متنوعی برای ایجاد طرح روی کاشی و سرامیک به شیوه ی چاپ هست که توضیحی کوتاه می دهیم:
روش فلت برای چاپ بر روی سرامیک و کاشی
قدیمی ترین روش چاپی روی کاشی سرامیک است که از طریق شابلون روی کاشی و سرامیک طرح ایجاد می کنند.البته این روش کیفیت بالایی ندارد و امروزه از روش های پیشرفته تری استفاده می شود.
روش روتو برای چاپ بر روی سرامیک و کاشی
roto color-در این روش ابتدا طرح با لیزر روی سیلندر ایجاد می شود،و بعد با سیلندر،طرح روی کاشی و سرامیک حک می شود. از روش فلت ظریف تر و دقیق تر است و کیفیت بالا تری دارد.
روش دیجیتال برای چاپ بر روی سرامیک و کاشی
این روش یکی از بهترین و با کیفیت ترین روش ها به حساب می آید.در این روش با استفاده از فناوری های موجود،حتی می توان طرح برجسته روی کاشی و سرامیک ایجاد کرد.
انواع کاشی بر اساس نوع پخت
تک پخت-دو پخت وسه پخت: در روش تک پخت، پخت بدنه و لعاب همزمان با هم انجام میشود و کاشی پرسلانی از این طریق تهیه می شود. اما همانطور که می دانید جذب آب بالایی دارد.اما کاشی های مرغوب دیواری از روش دو پخت تهیه می شوند که بدنه ی اصلی جدا و لعاب آن نیز جدا پخته می شود بنابراین مقاومت بیشتری دارد.و در آخر روش سه پخت برای ایجاد طرح های خاص و پیچیده تهیه می شود و کیفیت بالایی نسبت به دو نوع قبلی دارد.
